विश्वरत्न डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांना पत्रकार आणि संपादक का व्हावे लागले.

देहुरोड-पि.चि,दि.३१ जानेवारी २०२२(प्रजेचा विकास संपादकीय-विकास कडलक):- भारतरत्न विश्वरत्न डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनीही आपली सामाजिक/राजकीय चळवळ प्रसारमाध्यमांद्वारे चालवली आणि अस्पृश्यांच्या न्याय हक्कासाठी आवाज उठवला.

डॉ. बी.आर. आंबेडकर (१४ एप्रिल १८९१ – ६ डिसेंबर १९५६) हे बहुविद्याशाखीय अभ्यासक आणि दूरदर्शी संस्था निर्माते होते. त्याच्या जीवनात एकाच वेळी अनेक पैलू आहेत आणि त्याचे असंख्य अर्थ लावले जाऊ शकतात. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांच्या माध्यमातुन प्रसारमाध्यमांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन काय होता हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न कोणी हि करताना दिसत नाहीत.डॉ. आंबेडकरांचे पहिले पत्र ‘मूकनायक’च्या प्रकाशनाला १०२ वर्षे पूर्ण झाली आहेत.

डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या काळात छापील म्हणजे वर्तमानपत्रे-मासिक आणि रेडिओ हे जनसंवादाचे प्रमुख साधन होते. माध्यमांवर ब्राह्मण/सवर्णांचे पारंपारिक वर्चस्व अजूनही होते. म्हणूनच डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांना सुरुवातीपासूनच समजले होते की ते लढत असलेल्या लढाईत मुख्य प्रवाहातील प्रसारमाध्यमे त्यांना उपयुक्त ठरणार नाहीत, तर त्यांना तिथूनच प्रतिकाराला सामोरे जावे लागेल. हे विनाकारण नाही की डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांना त्यांचे विचार लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी अनेक पत्रे जारी करावी लागली, ज्यांची नावे आहेत – मूकनायक (१९२८), बहिष्कृत भारत (१९२४), समता (१९२८), जनता (१९३०), आमी सत्ताधारी जमात. बन्नर (१९४०), प्रबुद्ध भारत (१९५६). या प्रकाशनांचे संपादन, लेखन आणि सल्लागार म्हणून काम करण्याबरोबरच त्यांनी मार्गदर्शन केले.

डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनीही सामाजिक/राजकीय चळवळ प्रसारमाध्यमांद्वारे चालवली आणि अस्पृश्यांच्या हक्कासाठी आवाज उठवला. मूकनायक हे आंबेडकरांनी स्थापन केलेले पहिले मासिक होते. बाळ गंगाधर टिळक त्या काळी केसरी नावाचे वृत्तपत्र काढायचे. मूकनायकाची जाहिरात केसरीमध्ये संपूर्ण जाहिरात शुल्कासह छापण्याची विनंती करण्यात आली, परंतु टिळकांनी ती छापण्यास नकार दिला.

मूकनायकचे संपादक पी.एन.भटकर होते, जे महार जातीचे होते. त्यांचे महाविद्यालयीन शिक्षण झाले होते. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी मूकनायकचे पहिले तेरा संपादकीय लेख लिहिले. पहिल्या लेखात आंबेडकरांनी हिंदू समाजाला एका मजल्यावरून दुसऱ्या मजल्यावर जाण्यासाठी पायऱ्या आणि प्रवेशद्वार नसलेली बहुमजली इमारत असे वर्णन केले आहे. प्रत्येकाला ज्या ठिकाणी जन्माला आले त्याच ठिकाणी जगायचे आणि मरायचे आहे.

डाॅ.बाबासाहेब आंबेडकरांचा प्रसारमाध्यमांबाबतचा दृष्टिकोन

१८ जानेवारी १९४३ रोजी गोखले मेमोरियल हॉल, पूना येथे महादेव गोविंद रानडे यांच्या १०१ व्या जयंती सोहळ्यात दिलेले डॉ. आंबेडकरांचे ‘रानडे, गांधी आणि जिना’ या शीर्षकाचे व्याख्यान, माध्यमांच्या चारित्र्याबद्दलची त्यांची दृष्टी समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. ते म्हणाले, ‘काँग्रेसच्या वृत्तपत्रांचा निषेध आहे. मला काँग्रेसची वर्तमानपत्रे चांगलीच माहीत आहेत. मी त्यांच्या टीकेला महत्त्व देत नाही. माझ्या युक्तिवादाचा त्यांनी कधीही विरोध केला नाही. माझ्या प्रत्येक कृतीवर कशी टीका करायची, निंदा करायची हे त्यांना माहीत आहे. मी म्हणतो त्या प्रत्येक गोष्टीची ते चुकीची माहिती देतात, चुकीचे वर्णन करतात आणि त्याचा चुकीचा अर्थ लावतात. माझ्या कोणत्याही कृतीवर काँग्रेसची पत्रे खूश नाहीत. माझ्याबद्दचा काँग्रेसच्या पत्रांचा हा द्वेष आणि वैर हा अस्पृश्यांबद्दलच्या हिंदूंच्या द्वेषाचीच अभिव्यक्ती आहे, असे म्हटल्यास ते अन्यायकारक ठरणार नाही.

विविध प्रसारमाध्यमे ज्या पद्धतीने राष्ट्रपूजा आणि सरकारची टीका सिद्ध करण्यात गुंतलेली आहेत किंवा राजकीय पक्षांचे प्रवक्ते असल्यासारखे वागत आहेत, ते पाहता डॉ. आंबेडकरांचे विचार आजही प्रासंगिक आहेत. आज डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर असते तर कोणती विचारधारा आणि पक्ष आणि नेता त्यांचे लक्ष्य झाले असते, याचा अंदाज लावता येतो.

प्रसारमाध्यमांचा अस्पृश्यांकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन
अस्पृश्यांचे जीवन आणि चळवळीतील प्रेसची भूमिका आणि मर्यादा सांगताना त्यांनी लिहिले, “भारताबाहेरील लोकांचा असा विश्वास आहे की काँग्रेस ही एकमेव संस्था आहे जी भारताचे प्रतिनिधित्व करते, अगदी अस्पृश्यांचेही.” याचे कारण म्हणजे अस्पृश्यांकडे स्वतःचे असे कोणतेही साधन नाही, ज्याद्वारे ते काँग्रेसविरुद्ध आपला दावा सांगू शकतील. अस्पृश्यांच्या या दुर्बलतेची इतरही अनेक कारणे आहेत. अस्पृश्यांचे स्वतःचे कोणतेही प्रेस नाही. काँग्रेसची प्रेस त्यांच्यासाठी बंद आहे. त्यांनी अस्पृश्यांना किंचितही उपदेश न करण्याची शपथ घेतली आहे. अस्पृश्यांना स्वतःची प्रेस स्थापन करता येत नाही. जाहिरातीच्या पैशाशिवाय कोणतेही वृत्तपत्र चालू शकत नाही हे स्पष्ट आहे. जाहिरातीचे पैसे फक्त व्यावसायिक जाहिरातींमधून येतात. छोटे व्यापारी असोत वा मोठे, ते सर्व काँग्रेसचे आहेत आणि ते बिगर काँग्रेस संघटनेची बाजू घेऊ शकत नाहीत. भारताची वृत्तसंस्था असलेल्या असोसिएटेड प्रेस ऑफ इंडियाचा कर्मचारीवर्ग पूर्णपणे मद्रासी ब्राह्मणांनी भरलेला आहे. किंबहुना, संपूर्ण भारतातील प्रेस त्यांच्या हातात आहे आणि ते काँग्रेसचे पूर्ण पिट्ठु आहेत, जे काँग्रेसच्या विरोधात कोणतीही बातमी छापू शकत नाहीत.
21व्या शतकातही भारतातील माध्यमांचे सामाजिक स्वरूप बदललेले नाही आणि येथे जातीय वर्चस्व अजूनही कार्यरत आहे. काँग्रेस आणि भाजप दोन्ही एकाच नाण्याच्या बाजू आहेत.

लोकशाहीत माध्यमांची भूमिका आणि डाॅ.बाबासाहेब आंबेडकर

ऑल इंडिया शेड्युल्ड कास्ट्स फेडरेशनने जानेवारी १९४५ मध्ये ‘पीपल्स हेराल्ड’ हे साप्ताहिक मुखपत्र सुरू केले. अस्पृश्यांच्या आकांक्षा, मागण्या, तक्रारी यांना आवाज देणे हा या पत्राचा मुख्य उद्देश होता. या पत्राचे उद्घाटन करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणाले, “वर्तमानपत्र हा आधुनिक लोकशाही व्यवस्थेत चांगल्या शासनाचा पाया आहे. म्हणून, ८० दशलक्ष अस्पृश्य राजकीयदृष्ट्या शिक्षित झाल्याशिवाय, भारतातील अनुसूचित जातींचे अतुलनीय दुर्दैव आणि दुर्दशा दूर करण्यात यश मिळू शकत नाही. वेगवेगळ्या विधानसभांच्या आमदारांच्या वागणुकीचे वृत्तांकन करताना, वृत्तपत्रांनी लोकांना असे का, कसे झाले, असा प्रश्न आमदारांना विचारला, तर आमदारांच्या वागणुकीत फार मोठा बदल होऊ शकतो, असा दुविधा माझ्या मनात नाही. अशाप्रकारे सध्याच्या गैरकारभाराला आळा बसेल, ज्याचे बळी आपल्या समाजातील लोक आहेत. म्हणूनच मी या वृत्तपत्राकडे राजकीय जीवनात चुकीच्या दिशेने गेलेल्या लोकांना शुद्ध करू शकणारे साधन म्हणून पाहत आहे.

१९३७ च्या विधानसभा निवडणुकीत मराठी वृत्तपत्रांच्या भूमिकेचा दाखला देत डाॅ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी सुचवले, “वृत्तपत्रांनी केवळ मतदारांनाच प्रशिक्षण दिले नाही तर त्यांनी स्वत:च्या मताने निवडलेल्यांना त्यांच्या पाठीशी उभे राहावे, आपले कर्तव्य योग्य रीतीने पार पाडावे आणि कोणाशीही गैरवर्तन होणार नाही याची काळजी घ्यावी.” म्हणाले, ‘मी सोळा वर्षे मुंबईत साप्ताहिकाचे संपादन केले. या पत्राचा मोठा परिणाम मुंबई विधानसभेच्या निवडणुकीत दिसून आला, ज्यामध्ये मी सर्व समुदायांची मते मिळवून माझ्या काँग्रेस प्रतिस्पर्ध्याचा पराभव केला.

लोकशाहीचे पहारेकरी म्हणून आणि जनतेच्या राजकीय प्रशिक्षणात वृत्तपत्रांची महत्त्वाची भूमिका डाॅ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी मान्य केली होती.
बाबासाहेब आंबेडकरांच्या काळापासून मीडियाच्या जगात बरेच बदल झाले आहेत. पण, बरेच काही तसेच राहते. दलितांसाठी मुख्य प्रवाहातील माध्यमांचे दरवाजे आजही सहसा बंद असतात. आंबेडकरोत्तर काळात कांशीरामांनी अनेक पत्रे काढली, त्यांची चळवळ पुढे नेली. आज काही व्यक्ती आणि संस्था वैयक्तिक प्रयत्नाने तुरळक जर्नल्स आणि मासिके प्रकाशित करत आहेत. वैयक्तिक प्रयत्नांमुळे अगणित सोशल मीडिया पेजेस, ट्विटर, फेसबुक ग्रुप्स, यूट्यूब चॅनेल, व्हिडिओ ब्लॉग आणि ब्लॉग तयार झाले आहेत. पण असे का होत आहे की शेकडो दलित करोडपती, विविध संघटना, शेकडो आमदार/संसद/मंत्री, डझनभर शक्तिशाली राष्ट्रीय नेते, हजारो नोकरशहा असूनही आज एकही इंग्रजी/हिंदी वर्तमानपत्र/टीव्ही चॅनल मुख्य प्रवाहात नाही? जे दलितांशी संबंधित आहे. आणि त्यांच्या जागतिक दृष्टिकोनाचे प्रतिनिधित्व करण्याचा दावा करून मागासलेल्या जातींच्या प्रश्नांवर संवाद साधतात?

दलित नेतृत्व आणि नव्याने उदयास आलेल्या मध्यमवर्गाच्या बौद्धिक मर्यादाही यातून दिसून येतात.डाॅ.बाबासाहेब आंबेडकरांची विचारांची चळवळ पुढे नेण्यासाठी सर्वानी विचार करण्याची गरज आहे.